Cofeb i’r Rhyfel Mawr yn y Tabernacl, Caerdydd
Ar wal y tu fewn i’r Tabernacl, capel y Bedyddwyr yn yr Aes yng nghanol Caerdydd, mae cofeb i goffáu chwech o ddynion yr eglwys a fu farw yn y Rhyfel Mawr.
Mae’r gofeb ei hunan yn un mawreddog, wedi’i cherfio mewn marmor.
Nid oes cofnod i ddweud os fu ‘Rhestr Anrhydedd’ yn cael ei arddangos yn ystod blynyddoedd yr ymladd i nodi cyfraniad pob un o ddynion y Tabernacl i’r lluoedd arfog. Fodd bynnag, mae adroddiadau blynyddol y capel yn nodi enwau pawb a oedd wedi ymaelodi, ac felly fe welwn fod ymglymiad yr eglwys â’r rhyfel yn dwysau o flwyddyn i flwyddyn. Roedd 45 o enwau ar y rhestr ar ddiwedd 1915, 62 yn 1916, a 66 yn 1917 (gan gynnwys pedwar a oedd wedi cael eu lladd). Roedd nifer aelodau y Tabernacl yn ystod y rhyfel yn amrywio o oddeutu 520 i 560: mae’r cyfanswm o 66 felly yn cynrychioli rhan sylweddol o ddynion ifainc y Tabernacl.
Rhestr o aelodau’r eglwys a oedd yn gwasanaethu yn 1916
Gellid gweld yn yr un modd sut y dyfnhaodd effaith y Rhyfel o edrych ar sylwadau’r gweinidog yn yr adroddiadau. Ar ddiwedd 1914 cafwyd llawer mwy o sôn am y tân a oedd wedi achosi niwed i’r capel nag am y Rhyfel, ond fe aeth sylwadau’r Parch Charles Davies yn fwyfwy prudd a theimladol wrth i’r ymladd barhau a chipio mwy a mwy o ddynion ifainc o’i braidd. ‘Gadawant fwlch mawr ar eu hol, a theimlwn y baich yn trymhau ar ein hysgwyddau yn herwydd colli eu gwasanaeth gwerthfawr’ ysgrifennodd ar gychwyn 1917 yn yr adroddiad am 1916. Fodd bynnag, nodwch ei fod yn datgan yn glir mai rhyfel cyfiawn oedd hwn wrth ddisgrifio ‘teyrngarwch’, ‘dewrder’ ac ‘aberth’ y dynion, ‘yn eu gwaith yn wynebu anghyfleusterau a pheryglon rhyfel er amddiffyn ein gwlad, a sicrhau buddugoliaeth i gyfiawnder a gwir rhyddid yn ein byd’.
Yn y rhestrau o ddynion ceir nodiadau am ble’r oedd nifer ohonynt yn gwasanaethu. Ar ddiwedd 1916 roedd nifer fawr ohonynt mewn gwersylloedd yn Lloegr neu Gymru; 14 gyda’r BEF (British Expeditionary Force) ar Ffrynt y Gorllewin; chwech yn yr Aifft; pedwar yn Salonica ac un yn Bombay.
Yr enw cyntaf ar y gofeb yw Oscar D. Morris. Mae’n bosibl dod o hyd i dipyn o wybodaeth amdano: mae’r llythyrau a anfonodd wrth geisio ymuno â’r Corfflu Cymreig ar gael ar wefan Cymru1914 – http://cymru1914.org/cy/view/archive/4089505
Gellir hefyd dod o hyd i adroddiad am ei ddyrchafiad i fod yn lifftenant (Awst 1915 – http://cymru1914.org/cy/view/newspaper/3886208/7/ART121) ac yna adroddiadau am ei farwolaeth ar Ffrynt y Gorllewin ar 21 Ebrill 1917 (http://cymru1914.org/cy/view/newspaper/3886989/1/ART11 a http://cymru1914.org/cy/view/newspaper/3886999/3/ART35 )
Ceir enw Oscar hefyd ar gofeb rhyfel y capel roedd yn ei fynychu cyn symud i Gaerdydd – Salem, Nantyffyllon.
Yr ail enw yw W. Bevan Rees, un o Landybïe, Sir Gaerfyrddin (a oedd yn 20 oed ac yn gweithio fel glöwr adeg cyfrifiad 1911). Bu yntau farw ym Mhalesteina ar 3 Tachwedd 1917.
Reggie I.V.C.Thomas yw’r enw nesaf: bu yntau farw ar 24 Tachwedd 1917 yn 19 oed, tra’n gwasanaethu ar Ffrynt y Gorllewin gyda’r South Wales Borderers. Nid oes ganddo fedd, ond mae ei enw ar gofeb Cambrai.
Gellir darganfod John Wynford Thomas fel bachgen 12 oed yng nghyfrifiad 1911, yn byw yn Llanbedr Efelffre. Nid oes awgrym pa bryd y symudodd i Gaerdydd, ond fe listiodd yn y ddinas, gan ymuno â’r South Wales Borderers. Fe’i laddwyd yn Fflandrys ar 31 Hydref 1917.
Er gwaethaf ei enw cyffredin, mae’n bosibl bod yn sicr mai’r William John Thomas a enwir ar y gofeb yw’r llanc 18 oed a fu farw ar 11 Gorffennaf 1918 tra’n gwasanaethu gyda’r Army Service Corps. Fe’i gladdwyd ym mynwent Cathays, Caerdydd.
Fodd bynnag, nid yw enw Trevor N Evans ar restr y meirw y Commonwealth War Graves Commission. Yn ôl cofnodion y Tabernacl yr oedd yntau’n filwr yn 1916, yn gwasanaethu fel Gunner gyda’r RFA (Royal Field Artillery) ar Salisbury Plain. Noda cofnodion y capel ei fod wedi marw ar 18 Chwefror 1919.
g.h.matthews Mawrth 22nd, 2016
Posted In: chapels / capeli, memorials, Uncategorized
Tags: chapels / capeli, memorials, WW1
Cofeb Rhyfel y Castle Steel Works, Tŷ-Du, Gwent
Cynhyrchodd nifer o gwmnïau gofebau i’w gweithwyr a laddwyd yn y Rhyfel Mawr, a cheir nifer o enghreifftiau o Gymru ymhlith y rhai sydd wedi goroesi, gan gynnwys cwmnïau rheilffyrdd a chyflogwyr yn y diwydiannau trwm.
Un o’r cwmnïau diwydiannol mwyaf yng Nghymru ym mlynyddoedd cynnar yr ugeinfed ganrif oedd Guest, Keen & Nettlefolds Ltd. Roedd gan y cwmni weithiau dur, glofeydd a ffatrïoedd pe
iriannol, gan fwyaf yn ne dwyrain Cymru. Crëwyd y cwmni yn 1902 pan unodd nifer o gwmnïau llai, gan gynnwys Nettlefolds Ltd, cwmni a nifer o ffatrïoedd yn Birmingham a oedd yn gyfrifol am gynhyrchu’r rhan fwyaf o sgriwiau pren y Deyrnas Unedig. Cynhyrchwyd y dur a ddefnyddiwyd gan ffatrïoedd Nettlefolds yn y Castle Steel Works, ei safle yn Nhŷ-Du (Rogerstone), ychydig i’r gogledd-orllewin o Gasnewydd.
Agorodd y Castle Steel Works yn 1888, yr olynydd i weithle o’r un en
w yn Hadley ger Wellington, Sir Amwythig, pan newidiodd Nettlefolds o’r defnydd o haearn gyr i ddur ar gyfer cynhyrchu eu sgriwiau pren. Fe symudodd nifer o’r gweithwyr o’r Castle Works gwreiddiol i Dde Cymru, gyda’u teuluoedd. Cafodd y dynion hyn (a adnabuwyd fel ‘Shroppies’) nifer o’r swyddi oedd yn gofyn am fwyaf o sgiliau, ac fe ddaethant yn gymuned nodedig yn ardal Tŷ-Du.
Llun o’r gweithfeydd yn 1902
Pan yn Weinidog Arfau yn gynnar yn y Rhyfel Mawr, fe ddwedodd Lloyd George fod Prydain yn ymladd ‘rhyfel o ddur’, gan fod y cyflenwad o ddur mor allweddol i’r ymgyrch filwrol. O fis Tachwedd 1915 ymlaen fe ddaeth y rhan fwyaf o weithiau dur Prydain o dan reolaeth y Llywodraeth, gan gynnwys y Castle Works. Ym mlynyddoedd cynnar y Rhyfel fe cwynodd y gweithiau dur am brinder o weithwyr oherwydd bod cymaint wedi gwirfoddoli. Wedi i’r diwydiant ddod o dan reolaeth y Llywodraeth gan amlaf fe ataliwyd y dynion rhag gwirfoddoli; ond wedi i orfodaeth filwrol gael ei chyflwyno yn 1916 fe gafodd nifer o weithwyr heb sgiliau yn y diwydiannau angenrheidiol eu dewis ar gyfer gwasanaeth milwrol (y ‘comb-out’).
Gwelir nifer o gyfenwau o du-allan i Gymru ar gofeb y Castle Steel Works ac mae’n debyg bod nifer ohonynt yn ddisgynyddion i’r ‘Shroppies’. Fodd bynnag, fe welwyd llawer o fudo i Sir Fynwy ddiwydiannol o Swydd Henffordd a’r siroe
dd cyfagos ar ddiwedd y 19eg ganrif a dechrau’r 20fed, felly nid yw’n sicr bod pob un o’r cyfenwau ‘Seisnig’ yn dod o Sir Amwythig.
Fe gomisiynodd GKN nifer o blaciau efydd tebyg ar gyfer eu gweithloedd eraill. Tra bod y geiriau (“In ever grateful recognition of the splendid patriotism and heroic self sacrifice of the following employees of Guest, Keen & Nettlefolds, Ltd.”, ac yna enw’r gweithle) yn gyson ymhob achos sydd wedi goroesi, roedd amrywiaeth yng nghynllun y placiau. Yn enwedig, roedd amrywiaeth yng nghynllun yr ochr a sut y dosrannwyd y testun a’r rhestr o enwau (yn aml fe rannwyd y rhestr yn ddwy). Mae’n debyg bod ymgais bwriadol i gael amrywiaethau bychain, tra bod y prif elfennau yn gyson ar draws y cwmni. Ym mhob achos fe restrwyd y meirw yn nhrefn y wyddor, gan roi’r cyfenw a blaenlythrennau.
Nid oes manylion ar y plac am ba ffowndri a’i gynhyrchodd. Roedd gan GKN nifer o weithloedd a oedd â’r gallu i gynhyrchu rhywbeth o’r safon hon, ac mae’n bosibl bod pob un o’r cofebau wedi’i chynllunio a’i chastio oddi fewn i’r cwmni. Ar y llaw arall, mae’n bosibl eu bod wedi eu cynhyrchu gan ffowndri a oedd yn arbenigo yn y math hwn o waith.
Wrth edrych ar beth ddigwyddodd yn safleoedd eraill GKN mae’n debyg bod plac y Castle Works wedi ei osod yn swyddfeydd y gwaith dur. Yn 1938 fe symudodd y Castle Works am yr eildro, y tro hwn i Gaerdydd, ac fe symudodd y plac o Dŷ-Du, ynghyd â nifer o’r gweithwyr. Pan ddaeth y gweithle yng Nghaerdydd o dan reolaeth newydd yn 1981 fe ddymchwelwyd y swyddfeydd ac fe gafodd y plac ei roi yn y domen sgrap. Fodd bynnag fe’i achubwyd gan unigolyn ac yn 2015 fe’i roddwyd i Amgueddfa Cymru – National Museum Wales gan yr unigolyn a’r cwmni sydd bellach yn berchen ar y Castle Works yng Nghaerdydd.
Robert Protheroe Jones
Prif Guradur – Diwydiant
Adran Hanes ac Archaeoleg
Amgueddfa Cymru – National Museum Wales
Lluniau o’r gofeb cyn ac ar ôl gwaith cadwriaeth. Diolch i Amgueddfa Cymru – National Museum Wales am y lluniau
g.h.matthews Mawrth 14th, 2016
Posted In: memorials, workplaces / gweithleoedd
Cofebau Capeli Rhyd-y-main, Meirionnydd
Yng Nghapel yr Annibynwyr yn Rhyd-y-main (chwe milltir o Ddolgellau ar y ffordd i’r Bala), gwelir plac pres mewn lle amlwg i goffáu dynion lleol a laddwyd yn y Rhyfel Byd Cyntaf. Fe’i lleolir ar y wal y tu ôl i’r pulpud fel y’i gwelir gan unrhyw un sy’n addoli yno wrth iddo edrych ar y gweinidog.
Mae’r arysgrif yn darllen:
ER COFFAWDWRIAETH SERCHOG AM
Y RHAI A’U HENWAU ISOD A
SYRTHIASANT YN Y RHYFEL FAWR
1914-1918
“MEWN ANGHOF NI CHANT FOD”
Wedi rhestru eu henwau ynghyd â’u cyfeiriadau ceir adnod o’r Beibl: “MYFI YW YR ATGYFODIAD A’R BYWYD” (Ioan 11:27). Mae’r geiriau’n rhai cyfarwydd a gellir dod o hyd i arysgrifau tebyg mewn capeli ac eglwysi ar draws Cymru.
Rhestrir un ar ddeg o enwau:
Lewis Jones Esgeiriau
Hugh Edward Evans Glan Eiddon
William Williams Ty Cerryg
William Evan James Braich-y-Ceunant
John Richard James Braich-y-Ceunant
William Hughes Ty Capel
Robert Griffiths Pen-y-Bont
Edward Evans Blaen-y-Ddol
Thomas Evans Coedrhoslwyd
Eiddion Thomas Marchant Railway Cottage
Joseph Martin Bryncoedifor
Mae’n ddiddorol fod yr union un enwau i’w gweld ar gofeb capel lleol arall. Capel yn perthyn i’r Methodistiaid Calfinaidd rhwng Rhyd-y-main a Bryncoedifor oedd Siloh a sefydlwyd yn 1874 ond sydd bellach yn dŷ annedd. Mae’r goflech farmor bellach i’w gweld ym mynwent y capel.
Felly, tra bod y mwyafrif o gapeli Cymraeg ond yn coffáu y sawl o’u cynulleidfa hwy a wasanaethodd ac a syrthiodd yn y rhyfel, yn yr achos hwn y mae’r ddau gapel wedi penderfynu anrhydeddu pobun o’r ardal a laddwyd. Ar adeg pan fodolai rhyw gymaint o gystadlu rhwng y gwahanol enwadau, dichon fod hyn yn dangos fod y galar oedd yn eu huno yn fwy na’r gwahaniaethau athrawiaethol oedd yn eu gwahanu.
Gellir dod o hyd i bron bob un a enwir yma ar Gofeb tref Dolgellau. Mae ymchwil i hanes y dynion hyn yn dweud llawer mwy wrthym amdanynt. (Y ffynonellau a chwiliwyd am wybodaeth yw llyfryn sydd ymhlith archifau Meirionnydd yn Nolgellau, a gwefan http://www.roll-of-honour.com/Merionethshire/Dolgellau.html ).
Edward Evans Mab John a Jane Evans, Blaen-y-ddol, Rhydymain. Gwasanaethodd gydag ail Fataliwn y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig. Fe’i lladdwyd yn Bullecourt 27 Mai 1917, yn 25 oed. Fe’i coffeir ar Gofeb Arras.
Hugh Edward Evans Mab Griffith a Mary Anne Evans, Glan Eiddon, Rhydymain. Gwasanaethodd gyda ‘Chwmni Myfyrwyr Cymreig yr R.A.M.C.’ a aeth allan i Salonica. Bu farw o falaria yng ngwlad Groeg, 28 Hydref 1917, yn 23 oed. Fe’i claddwyd ym Mynwent Brydeinig, Kalamaria, Salonika, Groeg.
Robert Griffiths [Fe’i coffeir ar gofeb Dolgellau ac yng nhofnodau CWGC dan yr enw Robert William Griffith]. Mab David ac Elizabeth Griffith, 2, Penybont, Rhydymain. Gwasanaerthodd gyda 9fed Bataliwn, Y Gatrawd Gymreig. Lladdwyd ef ar faes y gad 20 Rhagfyr 1917, yn 20 oed. Fe’i coffeir ar Gofeb Thiepval.
John Richard James 10fed Bataliwn, y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig. Lladdwyd ef ar faes y Gad yn Somme 28 Tachwedd 1916. Fe’i ganwyd yn Nolgellau ac ymrestrodd yn Holborn, Llundain. Fe’i claddwyd ym mynwent Euston Road, Colincamps Braich-y-Ceunant
William Evan James 10fed Bataliwn y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig. Lladdwyd ef ar faes y gad yn Somme 16 Awst 1916. Ganwyd yn Nolgellu ac ymrestrodd yn Holborn, London. Fe’i claddwyd ym mynwent Ffordd Guillemont, Guillemont Braich-y-Ceunant
Ymunodd y ddau frawd James yn Llundain.
Lewis Jones Mab John a Jane Jones, Esgeiriau, Rhydymain. Gwasanaethodd ym Mataliwn cyntaf y Gwarchodlu Cymreig. Bu farw o’i anafiadau yn ei gartef 25 Medi 1917, yn 21 oed. Claddwyd ef ym mynwent capel yr Annibynwyr Rhyd-y-main.
Joseph Martin Mab Samuel a Mary Martin, Trewent, Altamon, Launceston, Cernyw. Gwasanaethodd gyda 13 Bataliwn, y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig. Lladdwyd ar faes y gad 29 Hydref 1916, yn 24 oed. Claddwyd ym Mynwent Essex Farm, Ypres.
Eiddion Thomas Marchant Mab Mr. a Mrs. Thomas Nelson Marchant o Railway Cottage, Rhydymain. Gwasanaethodd yn 233 Cwmni Corfflu’r Dryllau Peiriannol. Lladdwyd ar faes y gad yn Ypres 4 Hydref 1917, yn 21 oed. Fe’i coffeir ar Gofeb Tyne Cot, Gwlad Belg.
William Williams Gwasanaethodd gydag ail Fataliwn y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig. Bu farw o’i anafiadau 21 Medi 1918. Claddwyd ym mynwent Thilloy Road, Beaulencourt
Am y ddau arall a goffeir, mae’n debyg y gellir adnabod William Hughes –
William Hughes [Yn ôl pob tebyg] Mab William ac Ann Hughes, 91 High Street, Blaenau Ffestiniog. Gwasanaethodd 1/5 Bataliwn, Cyffinwyr De Cymru. Anafwyd ar Ffrynt y Marne a bu farw o’i anafiadau ar 30 Mai 1918, yn 19 oed. Fe’i coffeir ar Gofeb Soissons.
Fodd bynnag, nid yw’r wybodaeth sydd ar gael yn gymorth i adnabod Thomas Evans, Coedrhoslwyd.
g.h.matthews Mawrth 7th, 2016
Posted In: chapels / capeli, iconography, memorials