Brwydr Armagedon
Wrth i’r gwaith o gasglu manylion am nifer fawr o gofebau rhyfel Cymru fynd ymlaen, un peth rydym yn gallu astudio yw beth oedd y bobl ar y pryd yn galw’r rhyfel, er mwyn gael syniad o sut roedden nhw’n deall yr ornest. Wrth gwrs, nid oedd neb ar y pryd yn cyfeirio ato fel ‘y Rhyfel Byd Cyntaf’.
Yr enw mwyaf cyfarwydd yw ‘Y Rhyfel Mawr’ yn y Gymraeg / ‘The Great War’ yn Saesneg. Mae hwn yn enwedig yn wir am y cofebau a godwyd i’r meirw yn y blynyddoedd wedi’r rhyfel. Gweler, er enghraifft, cofeb Moriah, Ynystawe.
Gwelir eithriad bychan mewn rhai cofebau sy’n cyfeirio at ‘Ryfel Mawr Ewrop’, fel un Hermon, Pen-bre. Yn yr un ffordd mewn cofebau’r iaith Saesneg, ceir cyfeiriad weithiau at ‘the Great European War’, fel yng nghofebau eglwys Fethodistaidd Conway Road, Caerdydd, Noddfa, Abersychan, neu Carmarthen Road, Abertawe (isod).
Os roddir dyddiadau, y tuedd yw i nodi ‘1914 – 1918’, er bod rhai, fel cofeb Bethel, Sgeti a chofeb Mount Pleasant, Abertawe, yn rhoi ‘1914 – 1919’ sydd yn adlewyrchu’r ffaith mai cadoediad a gafwyd yn 1918, a dim ond yn y flwyddyn ganlynol y llofnodwyd y gytundeb heddwch.
Mewn rhai cofebau capel, fodd bynnag, ceir enw amgen ar y Rhyfel. Mae rhestr anrhydedd y Tabernacl, Treforys, yn cyfeirio at ‘Rhyfel Rhyddid’, ac yn Saesneg, ‘the Great War, 1914-18, for Liberty and Justice’. Mae’n werth oedi i ystyried y datganiad hwn: mae’n ein hatgoffa bod pobl ar y pryd yn gallu ystyried mai rhyfel dros egwyddorion hanfodol ydoedd, a’i fod yn ymgyrch cyfiawn.
Ceir teitl arall ar gofeb capel Methodistiaid Calfinaidd Dinmael, yn Uwchaled, Sir Gonwy: ‘Brwydr Armagedon 1914-18’. 
Hyd yn hyn, dyma’r unig gofeb sydd wedi dod i’r golwg sy’n cyfeirio at ‘Armagedon’, ond mae’n adlewyrchu sut oedd pobl yn siarad am y gyflafan ar y pryd. Yn wir, mae’n bosibl olrhain defnydd y gair ‘Armagedon’ / ‘Armageddon’ ym mhapurau newydd Cymru yn ystod blynyddoedd yr ymladd trwy ddefnyddio casgliad ardderchog ar-lein y Llyfrgell Genedlaethol. Ceir ychydig o ystyriaeth o hyn ym mhennod agoriadol y llyfr Creithiau: Dylanwad y Rhyfel Mawr ar Gymdeithas a Diwylliant yng Nghymru a gyhoeddir gan Wasg Prifysgol Cymru ym mis Awst – ond dyma un graff nad yw yn fersiwn terfynol yr ysgrif.
Amlder ymddangosiad y gair ‘Armagedon’ yng nghasgliad ‘Papurau Newydd Cymru Arlein’, 1914 i 1918, fesul dri mis
Fe welir yn hwn bod ychydig iawn o gyfeiriadau at ‘Armagedon’ cyn dechrau’r Rhyfel, ond bod nifer fawr o ymddangosiadau o’r gair yn ystod yr ymladd, gydag uchafbwyntiau ar adegau megis y misoedd cyntaf, Ail Frwydr Ypres, Brwydr y Somme a’r misoedd gwaedlyd yn 1918.
Felly, wrth edrych yn ôl ar y gyflafan, roedd yn naturiol i gapelwyr Dinmael ddefnyddio iaith Feiblaidd a disgrifio’r ymgyrch fel y gyflafan a ddisgrifir yn Llyfr y Datguddiad fel y frwydr ar ddiwedd y byd.
Dau beth arall i nodi ar y gofeb hon: yn gyntaf, sylwer bod canran rhyfeddol o uchel – 12 allan o’r 23 o ddynion – gyda’r cyfenw Jones. Nid oes rhyfedd bod y gofeb hon (fel nifer fawr o gofebion cefn gwlad Cymru) yn rhoi enw’r fferm yn ogystal, i wahaniaethu rhwng y dynion ag enwau tebyg.
Yn ail, nodwch yr enw cyntaf ar y rhestr: David Ellis, B.A., Penyfed. Dyma’r ‘bardd a gollwyd’, aelod o uned Gymreig arbennig yr RAMC (gweler, er enghraifft, un o’i gerddi fan hyn ac un o’i lythyrau fan hyn). Diflanodd tra’n gwasanaethu yn Salonica ym mis Mehefin 1918.
g.h.matthews Mehefin 27th, 2016
Posted In: Uncategorized
Dyheu am Heddwch
Nodwedd amlwg ar gofebion y Rhyfel Byd Cyntaf yng Nghymru yw cynnwys darn o farddoniaeth fel rhan o’r arysgrif. Weithiau mae yma gerdd a gyfansoddwyd yn arbennig gan fardd lleol, fel yn achos y gofeb ym mynwent capel yr Annibynwyr, Llwynyrhwrdd, ger Tegryn yng ngogledd Sir Benfro.
O sŵn corn ac adsain cad – huno maent.
Draw ymhell o’u mamwlad:
Gwlith calon ga glewion gwlad
Wedi’r cur, mwynder cariad.
Dyma englyn gan John Brynach Davies, neu “Brynach” o ddefnyddio’i enw barddol . Roedd Brynach yn newyddiadurwr wrth ei alwedigaeth, ac yn aelod gweithgar o’r capel hwn, ac fe fyddai’n barddoni’r helaeth, yn cystadlu mewn eisteddfodau ac yn dathlu digwyddiadau lleol. Peth hollol naturiol oedd iddo gyfrannu fel hyn, ac er nad yw ei enw ar y gofeb, nid oes amheuaeth mai ef oedd y bardd gan fod yr englyn i’w weld yn Awelon Oes, casgliad o’i farddoniaeth a gyhoeddwyd ar ôl iddo farw yn ddyn cymharol ifanc yn 1925, a nodyn wrth y gerdd yn dweud Oddiar Garreg Goffa’r Milwyr yn Llwynyrhwrdd.
Dro arall dyfyniad sydd ar y gofeb o gerdd gan fardd adnabyddus, fel y llinell hon o englyn enwog Ellis Evans, neu “Hedd Wyn” eto i ddefnyddio’i enw barddol. Fe welais i’r llinell hon ar gofebion yn y de-orllewin – yn Aberbanc, Castell Newydd Emlyn a Phencader, ac fe fyddai’n ddiddorol gwybod am fannau eraill lle defnyddiwyd hi fel rhan o’r arysgrif.
Eu haberth nid â heibio.
Fel yr eglura Alan Llwyd ac Elwyn Evans yn eu cyfrol Gwaedd y Bechgyn: Blodeugerdd Barddas o Gerddi’r Rhyfel Mawr 1914-1918, fe gyfansoddwyd yr englyn hwn ganddo yn 1916, er cof am Tommy Morris, cyfaill a fu farw yn Ffrainc. Coffáu un dyn oedd Hedd Wyn, a ffurf unigol sydd yn yr englyn gwreiddiol, ei aberth; yma ar y cofebion mae angen coffáu nifer o bobl, ac fe newidiwyd y geiriad i’r lluosog, eu haberth.
Ei aberth nid â heibio – ei wyneb
Annwyl nid â’n ango,
Er i’r Almaen ystaenio
Ei ddwrn dur yn ei waed o.
Nid aberth yw’r unig thema sydd yn codi yn y cerddi hyn. Un arall yw’r cof am y rhai a gollwyd, fydd yn para am byth. Daw un o’r dyfyniadau mwyaf poblogaidd ar y thema hwn o waith John Ceiriog Hughes, “Ceiriog”, ac fe’i gwelais ar 12 o gofebion ar draws y de-orllewin.
Mewn angof ni chânt fod.
Ar ddwy gofeb arall cafwyd fersiwn ychydig yn wahanol o’r un llinell.
Yn angof ni chânt fod.
O bennill yn y gerdd Dyffryn Clwyd y daw’r dyfyniad hwn yn wreiddiol,
Mewn Anghof ni chânt fod,
Wŷr y cledd, hir eu clod,
Tra’r awel tros eu pennau chwŷth:
Y mae yng Nghymru fyrdd,
O feddau ar y ffyrdd,
Yn balmant hyd ba un y rhodia rhyddid byth!
Bu farw Ceiriog yn 1887, heb weld cyflafan y Rhyfel Byd Cyntaf, a chyfeirio y mae yma at arwyr yr hen oesoedd. Ond mae defnyddio’r llinell hon yn yr arysgrif fel petai yn awgrymu bod y meirw a goffeir yma yn arwyr hefyd, wedi ennill eu lle yn yr un traddodiad o goffadwriaeth haeddiannol.
Nid yw gweld cerddi fel hyn yn annisgwyl. Maent yn ategu themau’r cofebion, ac yn gydnaws â’r awydd i gofio dewrder ac aberth y rhai a gollwyd. Ond ambell waith fe ddaw cerdd wahanol iawn i’r golwg, cerdd sydd yn gwrthod gwerthoedd milwrol ac yn dyheu am heddwch. Hyd yn hyn fe welais ddwy o’r rhain, un ar gofeb Llanilar ger Aberystwyth, ac un ar gofeb Llangynog ger Caerfyrddin.
Mae adysgrif Llanilar yn coffáu un dyn o’r ardal mewn ffordd syml a gweddus, ond edrychwch ar y cwpled sydd yn dod ar ddiwedd yr arysgrif! Ni lwyddais i ddarganfod enw’r bardd a gyfansoddodd y darn hwn, ond mae ei deimladau yn glir. Nid oes lle i ryfel mewn byd gwâr, a heddwch yn unig sydd yn glod i Dduw.
Ior Nef! Gwna di i ryfel beidio a bod,
A’r gwaedlyd gledd i rydu er dy glod.
Mae’r holl arysgrif yn Gymraeg, a rhaid bod y teimladau a fynegir yma yn gyhoeddus, sef galar am ddyn ifanc a gollwyd o’r gymdeithas a dyhead am weld diwedd ar ryfel, yn gydnaws â barn y gymuned yn Llanilar.
Mae’r sefyllfa yn Llangynog ychydig yn wahanol, er bod y gerdd a ddyfynnir yn debyg o ran ei argyhoeddiad. 
Yma mae geiriad yr arysgrif yn Saesneg, yn llawer mwy milwrol ei naws, a’r milwyr a fu farw wedi ymladd for their king and empire. Ond nid dyma’r neges a geir yn y cwpled Cymraeg sydd ar y gofeb.
Segurdod yw clod y cledd,
A rhwd yw ei anrhydedd.
Esgyll englyn enwog gan William Ambrose, “Emrys”, sydd yma, eto yn pregethu heddychaeth digymrodedd.
Celfyddyd o hyd mewn hedd – aed yn uwch
O dan nawdd tangnefedd;
Segurdod yw clod y cledd,
A rhwd yw ei anrhydedd.
Tybed oedd y bobl luniodd y geiriad Saesneg ar y gofeb, a’i rwysg milwrol, wedi deall ergyd y dyfyniad hwn yn Gymraeg? Beth ddigwyddodd yn Llangynog, i greu cofeb oedd yn mawrygu rhyfel mewn un iaith, ac yn ei wrthwynebu yn y llall?
Tybed a oes enghreiffiau eraill o gerddi fel hyn mewn mannau eraill yng Nghymru ar gofebion y rhyfel byd cyntaf, yn edrych ymlaen at ddyfodol o heddwch gwâr, a diwedd ar ryfela? Tybed hefyd a oes cerddi tebyg i’w gweld yn Saesneg, un ai yma yng Nghymru neu dros y ffin? Ni welais erioed gyfeiriad at hyn, ond mae’n werth holi a chwilota.
Gwen Awbery
Caerdydd
g.h.matthews Mehefin 3rd, 2016
Posted In: Uncategorized