Rhestr Anrhydedd Heddlu Morgannwg
Mae gan brosiect ‘Cofebau Cymreig i’r Rhyfel Mawr’ ddiddordeb mewn cofebau sy’n coffáu cymunedau arbennig, megis y rhai mewn capeli, clybiau, ysgolion neu weithleoedd. Wrth gwrs, diflannodd neu newidiodd rhai o’r sefydliadau hyn dros y blynyddoedd ac yn achos gweithleoedd mae’n anodd dod o hyd i lofeydd a diwydiannau sy’n dal i ffynnu.
Un sefydliad sydd yn ffynnu a’i le yn y gymdeithas yn sicr yw’r Heddlu. Gwir i ad-drefnu ddigwydd ac fe ymunodd yr hen Heddlu Morgannwg ag heddluoedd annibynnol Caerdydd, Merthyr, Castell-nedd ac Abertawe i ffurfio Heddlu De Cymru. Mae gan yr heddluoedd trefol eu cofebau eu hunain i’r rhai o’u plith a laddwyd yn y Rhyfel Byd Cyntaf, ond mae’r erthygl hon yn canolbwyntio ar Heddlu Morgannwg.
Y tu allan i Bencadlys
yr Heddlu ym Mhen-y-bont ar Ogwr saif cofeb drawiadol yn enwi 58 a laddwyd yn y Rhyfel Byd Cyntaf a’r 28 a fu farw yn yr Ail Ryfel Byd.
Fel arfer fe welir Rhestr Anrhydedd trawiadol oddi mewn i’r adeilad – 
ond ar hyn o bryd, oherwydd gwaith adnewyddu, mae hwn yn yr orsaf yng Nghaerdydd.
Mae’r gofeb hon yn rhestru’r 58 o ddynion gan roi manylion am gylchoedd eu gwasanaeth fel aelodau o’r heddlu.
Mae Grwp Prosiect Rhyfel Byd Cyntaf Heddlu De Cymru wedi bod yn brysur yn ymchwilio i hanes y dynion hyn fel bod mwy ar gael na dim ond rhestr o enwau. Mae cyfres o lyfrynnau yn cael eu paratoi gan ddechrau gydag un sy’n adrodd stori’r rhai syrthiodd yn 1914.
Wrth edrych ar lyfryn 1915, mae’n rhyfedd gweld fod pump o heddweision Morgannwg ac un o Gaerdydd wedi cael eu lladd ar yr un diwrnod, 27 Medi 1915, ar ddiwrnod cyntaf Brwydr Loos (yng ngwlad Belg ar Ffrynt y Gorllewin). Lladdwyd pump arall o heddlu De Cymru o fewn mis yn yr un ardal.
Mae llyfryn yn adrodd am y cysylltiad fu rhwng yr Heddlu a’r Gwarchodlu Cymreig ac mae
llyfryn arall yn ffocysu ar stori Richard Thomas (a adwaenid fel ‘Dick’).
Wedi ei eni yn Ferndale yn 1881, roedd yn adnabyddus cyn y rhyfel fel sbortsmon a enillodd bedwar cap yn chwarae fel blaenwr i Gymru rhwng 1906 a 1909. Roedd yn un o’r tîm a enillodd y Gamp Lawn am y tro cyntaf pan enillodd Cymru yn erbyn Iwerddon ym Mawrth 1908. Er iddo ennill bri fel blaenwr caled, chwaraeai fel cefnwr yn nhîm Heddlu Morgannwg. I brofi ei fod yn amryddawn, fe enillodd pencampwriaeth bocsio pwysau trwm yr heddlu dair gwaith.
Yn Awst 1913 cafodd Dick ei ddyrchafu’n Rhingyll a’i roi yng ngorsaf yr Heddu Pen-y-bont ar Ogwr. Fodd bynnag ym mhumed mis y Rhyfel gwirfoddolodd i wasanaethu yn y 16eg Bataliwn y Gatrawd Gymreig a adwaenid fel Bataliwn Dinas Caerdydd. Roedd hwn yn rhan o ‘Gorff y Fyddin Gymreig’ – a ffurfiwyd fel rhan o’r ymdrech a arweinid gan Lloyd George i sicrhau fod ‘Byddin Gymreig ar faes y gad’. Wedi ymarfer yng Nghymru, aeth yr uned ymlaen i Gaer-wynt am ymarfer pellach cyn ymadael i Ffrynt y Gorllewin fel rhan o Adran 38 (Gymreig) y Fyddin.
Bu’r Adran yn ymladd am y tro cyntaf ym mrwydr fawr Mametz Wood, chwe diwrnod wedi dechrau ymgyrch y Somme yn 1916. Roedd Bataliwn Dinas Caerdydd ymhlith y rhai a orchmynnwyd i ymosod ar 7 Gorffennaf ar draws dir agored i feddiannu’r goedwig oedd ag amddiffynfeydd cryf. Roedd Dick Thomas yn un o 300 o golledigion y bataliwn y diwrnod hwnnw.
Wrth edrych ar gofeb heddlu Morgannwg, ceir gwybodaeth am eraill a laddwyd yn yr un frwydr. Lladdwyd Robert Harris (Bataliwn Dinas Caerdydd, 7 Gorffennaf 1916), William Edward Trinder (Bataliwn Dinas Caerdydd, 7 Gorffennaf 1916) a William Henry Loud (10fed Bataliwn (Rhondda) y Gatrawd Gymreig, 10 Gorffennaf 1916) wrth i’r Cymry feddiannu Mametz Wood; nid nepell i ffwrdd lladdwyd Edward Beresford (Catrawd South Staffordshire, 10 Gorffennaf) tra’n cynorthwyo yn yr ymgyrch.
Gyda diolch i Gaeth Madge am ei gymorth
g.h.matthews Ebrill 18th, 2016
Posted In: Uncategorized