Philip Dudley Waller
Mae Rodney Parade bellach yn gartref i Glwb Rygbi Dreigiau Cansewydd a Gwent ond mae’r giatiau mynedfa yn ein atgoffa o hanes y clwb. Codwyd y giatiau er mwyn cofio’r 85 aelod o Clwb Athletaidd Casnewydd a gollodd ei fywydau yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf.
Mae nifer fawr o’r enwau yma ar gofebau lleol o amgylch Casnewydd – er enghraifft, coffawyd 18 ar gofeb yn Eglwys St Mark, mae yna pump ar Cofeb Hen Fechgyn Ysgol Uwchradd Casnewydd a tri ar gofeb Capel Methodistiaid Victoria Avenue. Ymladdodd llawer o’r dynion yma gyda’r catrodau lleol – roedd oleuaf 24 gyda’r Monmouthshire Regiment, a roedd oleuaf 18 gyda’r South Wales Borderers.
Evening Express, 12/12/1908, p.2
Ar y llaw arall, cafodd chwech o’r dynion yma ei lladd tra’n ymladd fel aelodau o byddinoedd tramor – tri hefo byddin Canada, ac un yr un hefo byddinoedd Awstralia, Seland Newydd a De Affrica. Mae hyn wrth sgwrs yn awgrymu ei fod nhw wedi ymfudo cyn cychwyn y rhyfel. Ymfudodd pobl am llawer o resymau gwahanol ar droad yr ugeinfed ganrif, ond mae’n rhaid mae’r un o’r achlysuron mwyaf anarferol yw un Philip Dudley Walller.
Cafodd Philip ei eni yn Bath yn 1889, ond symudodd i Llanelli hefo’i rhieni. Dyma lle gychwynnodd ei yrfa rygbi. Roedd yn flaenwr ddawnus, a chwaraeodd ei gêm gyntaf i Gymru pan oedd dim ond yn deunaw mlwydd oed. Disgrifiodd yr Evening Express (12 Rhagfyr 1908, rhifyn pêl-droed, tud. 2) ei llwyddiant fel “phenomenal rise to football fame” – roedd o dim ond wedi cychwyn chwarae i trydydd tîm Casnewydd yn y tymor 1906-07. Yn 1910 cafodd Waller ei ddewis i chwarae i’r Llewod Prydeinig ar daith i De Affrica. Mae’n ymddangos ei bod ef ac aelod arall o’r tîm wedi cael amser mor dda ei fod nhw wedi dewis aros yno. Dywedai erthygl yn yr Evening Express dan y pennawd “Great Loss to Newport Club” (31 Awst 1910, tud. 4) ei fod hi’n “definitely reported that P. D. Waller and Melville Baker, of Newport, who are now with the British team, will remain in South Africa.”
Sefydlodd ei hunain yn Johannesburg, lle ddaeth yn aeold o Gyngor y Dref. Adroddodd y Llanelli Star ei fod wedi ymrestru mewn i’r South African Heavy Artillery yn Awst 1915 oherwydd ei fod o’n “good sport in every sense of th term and full of patriotic fervour, he saw it to be his duty to do something for his Country” (5 Ionawr 1918, tud. 1). Yn wir, roedd y Llanelli Star yn eiddgar i ganu clod i Phil Waller yn gyffredinol: “Personally, he was a charming young man. Of fine physique, abundant fervour, and highly attractive maner, he was a very popular officer, loved by the men and regarded with very great favour by his supervisors.”
Yn anffodus, bu farw Philip Waller tra’n brwydro yn Ffrainc ar 14 Rhagfyr 1917. Claddwyd ym mynwent Cornel Croes Coch yn agos i Arras. Ysgrifennodd y Llanelli Star ei fod hefo “a wide circle of friends who regret his untimely but glorious death.” Rhai misoedd yn ddiweddaraf, adroddodd y Cambria Daily Leader bod ei frawd Richard Percy wedi cael ei lladd ym Montrose – “he had gained his wings as a pilot only a week before his death (3 Mehefin 1918, tud. 3). Nid yw cofeb rhyfel Llanelli yn rhestri enwau’r milwyr a gofiwyd arno, ond mae enwau’r ddau frawd ar Rhestr Cofeb Sir Caerfyrddin.
Meg Ryder Mehefin 16th, 2017
Posted In: Uncategorized