Mapio Cofebau Cymreig i’r Rhyfel Mawr
Datblygwyd adnoddau pellach sy’n datgelu peth o’r wybodaeth a ddaeth i’r golau wrth astudio’r cofebau a’r rhestrau anrhydedd yng Nghymru.
Wedi ei ariannu gan y Living Legacies 1914-18 Engagement Centre, y mae canolfan Data Digitisation and Analysis ym Mhrifysgol Queen’s, Belfast, wedi defnyddio’r wybodaeth a gasglwyd gan brosiect ‘Cofebau Rhyfel Cymru’ a phrosiect ‘Cofebau Rhyfel Powys’ i greu map sy’n dangos ble gwelir y cofebau hyn. (Mae’r dotiau du yn dod o brosiect Powys a’r gweddill o ‘Cofebau Rhyfel Cymru’).
Mae’r rhan fwyaf o’r cofebau a ystyrir yma yn dod o gapeli, ond ceir hefyd enghreifftiau a ddaw o eglwysi, ysgolion, clybiau a mannau gwaith.
Gall y cofebau hyn ddatgelu llawer am yr effaith a gafodd y rhyfel ar gymunedau lleol a sut dewiswyd cofio digwyddiadau 1914-1919 a’r rhai a gollwyd ar faes y gad. Maent yn amrywio llawer yn eu cynllun, y dewis o eiriau i ddisgrifio’r sawl a goffeir, a pha mor gynhwysol ydynt yn eu dewis o’r merched a’r bechgyn i’w cofio a’u anrhydeddu.
Tra bod rhai rhestrau o anrhydedd yn cynnwys delweddaeth militaraidd, y mae cofebau eraill yn gwahaniaethu yn eu barn am yr angen i fynd i ryfel. Gwelir un enghraifft amlwg o’r gwahaniaethau hyn wrth gymharu dewis Tabernacle Pontypridd (i’r chwith) a Bethel Llangyfelach (i’r dde).
Mae Tabernacl Pontypridd yn canmol rhinweddau marw er lles y wlad – mae’r darn barddoniaeth yn cyflwyno safbwynt mam sy’n dweud wrth ei mab: “Dy fam wyf fi, a gwell gan fam, it golli’th waed fel dwfr, Neu agor drws i gorff y dewr, Na derbyn bachgen llwfr.” Mae Bethel Llangyfelach ar y llaw arall yn dyfynnu o deyrnged R.Williams Parry i Hedd Wyn y bardd ifanc a fu farw yn Passchendaele: “Garw rhoi’r pridd i’r briddell, mwyaf garw marw ’mhell”
Y mae’r map yn dangos ystod eang o wahaniaeth yn yr hyn y mae cymunedau am gyfnodi am y rhai a wasanaethodd yn y lluoedd arfog. Mae rhai, fel yn y Tabernacl (uchod), yn cynnwys lluniau. Dewis eraill yw nodi dim ond cyfenw ac enw bedydd (neu prif lythrennau’r enw). Arfer eraill o’r cofebau a’r rhestrau anrhydedd yw cofnodi lle roedd y milwyr a’r morwyr yn byw, neu eu rhanc, neu’r dyddiad a’r lle ble lladdwyd hwy.
Mae’r map hefyd yn dangos pa ardaloedd ddewisodd goffáu y merched a gyfrannodd i waith y rhyfel. Mae’n ymddangos mai tua thraean o gofebau capeli yng Nghymru a gynhwysodd enwau’r merched hyn ynghyd â’r dynion. Mae rhai o’r capeli a wna hyn mewn clystyrau – fel y rhai yn ardal Pont-y-pwl. Gwna’r map hi’n hawdd i adnabod y clystyrau hyn. Yn aml rhestrwyd y dynion ar wahân i’r merched, fel yn achos Capel-y-Garn, Bow Street ger Aberystwyth.
Enwir y chwiorydd Hannah a Rebecca Rees fel nyrsus ar waelod y rhestr yn y gornel dde. Yn achlysurol gwelir enw merch ymhlith y rhai a syrthiodd. Roedd Janet Jones o Lanrwst, Lluesteiwraig (Quarter Mistress) gyda’r Lluoedd Awyr. Ar rhôl anrhydedd y Lleng Brydeinig yn Llanrwst, gwelir ei henw ymhlith y dynion a syrthiodd.
Nodwedd arall o’r map yw ei fod yn tynnu sylw at y cofebau a’r rhestrau anrhydedd hynny sy’n coffáu y sawl a wasanaethodd gyda milwyr tramor. Gyda lluoedd Canada neu Awstralia y gwasanaethodd y mwyafrif er bod nifer llai wedi gwasanaethu gyda’r Ghurkas, Seland Newydd a De Affrica. Y gofeb sy’n coffáu y nifer fwyaf o ddynion a syrthiodd tra’n gwasanaethu gyda lluoedd tramor yw Cofeb Rhyfel Ysbyty Crucywel. Allan o gyfanswm o 67 a syrthiodd tra’n ymladd yn y Rhyfel Byd Cyntaf, roedd 8 ohonynt wedi cael eu lladd tra’n ymladd gyda lluoedd tramor (dau o Ganada, tri o Seland Newydd a thri o Awstralia). Mae cyfartaledd uchel o ddynion a wasanaethodd gyda lluoedd tramor yn cael eu coffáu yng Nghapel Seion, Llangollen – 3 allan o 12, sef chwarter y rhai a wasanaethodd. Ymladdodd un gyda milwyr Awstralia, un arall gyda lluoedd Canada a’r trydydd gyda byddin De Affrica.
Ardaloedd cymharol wledig yng Nghymru yw Crucywel a Llangollen a dichon fod yy map yn gallu datgelu rhywbeth am batrymau ymfudo o Gymru ar droad yr ugeinfed ganrif. Mae hefyd yn dangos fod y sawl a ymfudodd wedi dal cysylltiad â’r famwlad. Ymfudodd un a goffeir o Langollen ddeng mlynedd cyn dechrau’r Rhyfel, ond roedd yn dal i gael ei ystyried yn un o fechgyn Llangollen a chafodd ei enw ar y Rhol Anrhydedd.
Mae cofeb Capel y Bedyddwyr High St. Abersychan yn crynhoi llawer o’r themâu a adlewyrchir yn y ffynhonnell hon. Cyflwynir y Rhol Anrhydedd ‘i’r sawl a gynorthwyodd yr Arglwydd yn erbyn y mawrion yn yr Ymdrech Fawr i ddiogelu delfrydau sanctaidd gwareiddiad’, sy’n dangos nad oedd unrhyw amheuaeth pan comisiynwyd y gofeb pa ochr oedd yn iawn yn y Rhyfel. Rhestrir wyth o ddynion a laddwyd ynghyd â 70 o wŷr a 7 o ferched a wasanaethodd. Roedd un o’r dynion yn gwasanaethu gyda’r Awstraliaid ac un gyda’r adran feddygol ym myddin Canada.
Hyd yn hyn y mae Prosiect Cofebau Cymru wedi cofrestru dros 160 o gofebau a bron i gant rhol anrhydedd ar draws Cymru. Maent yn cynnwys amrywiaeth – o frasgopi drafft o Rol Anrhydedd, fel honno yn Eglwys St Cross, Llanllechid ger Bangor, i gerflun gan y cerfluniwr enwog, Mario Rutelli o’r Eidal yn Tabernacl, Aberystwyth.
Mae defnyddiau’r map ar-lein yn dangos y ffyrdd gwahanol o goffáu y rhai o Gymru a wasanaethodd yn y Rhyfel. Mae’n dangos ble gwneuthpwyd y rholiau anrhydedd, a’r mannau lle mae cofebau yn unig yn fwy cyffredin. Mae’n rhoi cipddarlun o batrymau mudo ar droad y ganrif ac yn dangos pa gymunedau gredai fod cyfraniad y merched lleol i’r ymdrech yn werth ei gofio.
g.h.matthews Chwefror 21st, 2018
Posted In: Uncategorized
Lluniau o gofebau i’r Rhyfel Mawr yng nghapeli Cymru
Dyma ddelweddau o rai o gofebau’r Rhyfel Mawr o gapeli Cymru, sy’n cael eu crybwyll ym mhennod gan Gethin Matthews:
Gethin Matthews, ‘Angels, Tanks and Minerva: Reading the memorials to the Great War in Welsh chapels’ yn Martin Kerby, Margaret Baguley a Janet McDonald (goln.) The Palgrave Handbook of Artistic and Cultural Responses to war.
King’s Cross (Annibynwyr), Llundain:
Maes-yr-Haf (Annibynwyr), Castell-Nedd:
Mynyddbach (Annibynwyr), gogledd Abertawe – ‘Rhestr Anrhydedd’ Chwefror 1916:
Mynyddbach (Annibynwyr), gogledd Abertawe – ‘Rhestr Anrhydedd’ 1921:
United Methodist, Castell-Nedd: 
Blaina Primitive Methodist: 
Adulam (Bedyddwyr), Bonymaen, gogledd Abertawe:
g.h.matthews Chwefror 7th, 2018
Posted In: Uncategorized
Cofebau i’r Rhyfel Mawr yng nghapeli Treforys
Wrth i brosiect ‘Cofebau Cymru i’r Rhyfel Mawr’ gasglu gwybodaeth am y cofebau sydd ar hyd a lled y wlad, mae wedi dod yn amlwg bod ardaloedd gwahanol o Gymru gyda phatrymau gwahanol o goffáu. Er enghraifft, mae’n hawdd gweld (ac egluro) bod mwy o gofebau yn yr ardaloedd diwydiannol na sydd yn y Gymru wledig. Er bod nifer o eithriadau, fel rheol mae’r cofebau rhyfel yng nghefn gwlad Cymru yn llai niferus a chyda llai o enwau arnynt – mae hyn yn amlwg oherwydd roedd llai o boblogaeth yn y parthau hynny.
O fewn y Gymru ddiwydiannol neu drefol, ceir nifer o batrymau diddorol – hynny yw, rhai ardaloedd lle roedd y proses o goffáu yn fwy amlwg nag eraill. (Wrth gwrs, un ffactor mae’n rhaid ei ystyried yw nad yw’r cofebau wedi goroesi i’r un graddau ym mhob man, a bod rhai rhannau o Gymru lle mae’n ymddangos bod mwy wedi eu colli na sydd wedi eu cadw). Bydd yr erthygl hon yn canolbwyntio ar Dreforys, gogledd Abertawe, ardal ag oedd â chasgliad niferus o gapeli’r Anghydffurfwyr yn 1914.
Dengys y map uchod sut y dosbarthwyd y capeli (gan gynnwys data Comisiwn Brenhinol Henebion Cymru). Erbyn hyn mae rhai o’r rhain wedi cau ac eraill wedi uno, ond erys nifer o’u cofebau o hyd.
Gan fod cynifer o gapeli mewn un ardal, roedd elfen o gystadleuaeth rhyngddynt ac rydym yn gallu gweld hyn yn amlygu ei hun yn y cyfnod 1914-18 pan godwyd cwestiynau am nifer y dynion oedd wedi gwirfoddoli o bob gynulleidfa. Ymdrechodd pob sefydliad i ddangos eu bod yn ‘gwneud eu rhan’ dros ymdrech y rhyfel, ac felly fe geision nhw gael cyhoeddusrwydd am y nifer o ddynion a oedd wedi ymuno â’r Lluoedd Arfog. Er enghraifft, dywedodd un adroddiad papur newydd yn 1916 er nad Carmel oedd â’r gynulleidfa fwyaf yn Nhreforys, ‘[it] has the good record of having 36 of its members and adherents with the Colours’ (Herald of Wales, 22 Ionawr 1916, t.8).
Dyma un enghraifft o ‘Restr Anrhydedd’ a gadwyd gan Philadephia, capel y Methodistiaid Calfinaidd. Mae’n debyg y dangosodd y rhan fwyaf o gapeli lleol Rhestr Anrhydedd yn debyg i hon wrth i’r rhyfel barhau.
Fodd bynnag, nid yw’r rhan fwyaf ohonynt wedi goroesi oherwydd wedi terfyn yr ymladd fe’u rhoddwyd o’r neilltu wrth i gofebau mwy addurnedig gael eu comisiynu.
Un peth sydd yn amlwg wrth edrych ar y cofebau isod yw bod un artist lleol wedi cynllunio nifer ohonynt. W. J. James o Benrhiwforgan, Treforys, a gynlluniodd pob un o’r isod: o’r chwith ar y top, ac yn null y cloc – Soar; Carmel; Tabernacl, Treforys; Tabernacl, Cwmrhydyceirw a Seion. Ym mhob un mae llun o’r capel yn y canol tua’r top gyda Jac yr Undeb a’r Ddraig Goch ar y naill ochr.
Mae cynllun y Rhestr Anrhydedd yn y Tabernacl (ar Stryd Woodfield – capel sy’n enwog fel un o’r mwyaf mawreddog yng Nghymru) yn hynod o ddiddorol. Arno ceir arwyddair y Gatrawd Gymreig, “Gwell Angau na Chywilydd” mewn pedair iaith (Saesneg, Cymraeg, Ffrangeg a Fflemineg) a deg o luniau militaraidd, gan gynnwys delweddau o ynnau peiriant a thanciau.
Yn ogystal â’r Rhestr Anrhydedd, mae gan y Tabernacl, capel y Bedyddwyr, Cwmrhydyceirw, dabled sydd yn coffáu’r ddau ddyn o’r gynulleidfa a fu farw.
Nid oes Rhestr Anrhydedd wedi goroesi ym Methania (Methodistiaid Calfinaidd) – er bod Adroddiad Blynyddol 1919 yn rhoi gwybodaeth am y 55 o ddynion y capel a wasanaethodd yn y rhyfel. Ar un ochr o’r pulpud ceir cofeb farmor i’r 10 o ddynion a fu farw yn y Rhyfel Byd Cyntaf. Yna, ar ochr arall y pulpud, mae cofeb debyg i’r 5 a fu farw yn yr Ail Ryfel Byd, fel tystiolaeth drist i’r ffaith nad ‘rhyfel i ddod â phob rhyfel i ben’ oedd y Rhyfel Mawr.
g.h.matthews Chwefror 5th, 2018
Posted In: Uncategorized