Cofebau Cymreig i’r Rhyfel Mawr

Catrawd Sir Fynwy a Brwydr Crib Frezenberg gan Shaun McGuire

Mae’n bosibl mai’r cyfanswm o 85 o ddynion o Gasnewydd a laddwyd ar 8 Mai 1915 yw’r golled fwyaf a ddioddefodd unrhyw dref Gymreig ar un diwrnod yn ystod y Rhyfel Mawr. Roedden nhw’n rhan o Frwydr Crib Frezenberg, a oedd yn rhan o’r ymgyrch sydd bellach yn cael ei hadnabod fel Ail Frwydr Ypres.

Mae’r llun yma’n dangos dynion yn gorymdeithio lawr Stow Hill, Casnewydd, yn yr Haf 1914 – mae’r ysgrifen arno yn dweud  ‘Newport boys off to the front’. Job William White yw’r dyn sy wedi ei amlygu ar flaen y llun. Cafodd ei ladd ar 8 Mai 1915. Yn bellach tu ôl iddo mae John Albert Pope, a laddwyd ddwy flynedd yn ddiweddarch, ar 17 Mehefin 1917. Cafodd Bataliwn Cyntaf Catrawd Sir Fynwy ei ricriwtio yn y Drill Hall yn Stow Hill, Casnewydd. Aeth y dynion yma (gyda dau fataliwn arall y gatrawd) ymlaen i chwarae rhan bwysig yn Ail Frwydr Ypres, a gychwynnodd ar 22 Ebrill 1915.

 

Ar 8 Mai roedd Catrawd Sir Fynwy yn ceisio amddiffyn Crib Frezenberg rhag ymosodiad ffyrnig yr Almaenwyr. Erbyn diwedd y diwrnod, roedd y Gatrawd wedi colli 211 o ddynion a swyddogion – 150 o’r Bataliwn Cyntaf, 19 o’r Ail Fataliwn a 42 o’r Trydydd. Erbyn diwedd mis Mai roedd y tri bataliwn wedi colli cyfanswm o 515 o ddynion, gyda’r Trydydd Battaliwn yn dioddef y colledion mwyaf.

 

Yn ystod y frwydr ymatebodd Capten Harold Thorne Edwards ymateb i gynnig yr Almaenwyr i ildio gyda’r geiriau: “Surrender be damned” a fe wnaeth e a’i ddynion yr aberth eithaf. Cafodd yr olygfa o safiad olaf Gapten Edwards a’i ddynion ei ddarlunio gan Fred Roe, yn ei ddarlun “Surrender be damned.” Cafodd ei baentio yn 1935 ar ôl ei gomisiynu gan y South Wales Argus. Mae’n dangos Capten Edwards yn tanio ei lawdryll tuag at yr Almaenwr oedd yn agosáu. Rwy’n meddwl bod y darlun bellach yn cael ei arddangos yn Amgueddfa ac Oriel Gelf Casnewydd, ar ôl hongian yng nghanolfan dinesig Cyngor Dinas Casnewydd am sawl blwyddyn.

Yn ystod fy ymchwiliadau ar gyfer gwefan Newport’s War Dead fe ddes i ar draws ffotograff yn y South Wales Argus, 9 Mai 1947, o’r Henadur Mrs. Sarah J Haywood yn dadorchuddio plac o flaen aelodau Cymrodoriaeth Catrawd Sir Fynwy ym mharc Bellevue, Casnewydd. Efallai bod y plac yma wedi cymryd lle’r plac wreiddiol fyddai wedi’i chysylltu â gelli o wyth Coeden Fai (draenen wen) gafodd eu plannu yn y 1920au fel cofeb i’r rheiny o Gatrawd Sir Fynwy a fu farw ar 8 Fai 1915.

 

Dangosodd fy ymholiadau fod y coed naill ai wedi marw neu ei torri lawr. Yn anffodus golygai hyn nad oedd digwyddiad a fu’n achos tristwch mawr i deuluoedd a ffrindiau y dynion hyn o Gasnewydd yn cael ei gofio bellach.

 

Dechreuais ymgyrch i gael cofeb newydd er mwyn cofio brwydr Crib Frezenberg a’r dynion fu farw ar 8 Mai 1915. Ymunodd y cynghorwr Charles Ferris a nifer o ffrindiau eraill gan gynwys fy merch, Shelley, yn yr ymgyrch. Codwyd arian ac ar 8 Mai 2015 cafodd gofeb newydd ei dadorchuddio ar lannau’r afon Wysg gyferbyn a thafarn Blaine Wharf, Casnewydd. Mynychodd nifer  o fawrion a phersonél milwrol y digwyddiad.

 

 

 

Geiriau ar y gofeb ar lannau’r afon Wysg

8fed Fai 1915

MAE’R GELLI YMA WEDI EI PHLANNU/ ER COF AM DDYNION/ CATRAWD SIR FYNWY WNAETH/ GYMERYD RHAN YN AMDDIFFYNIAD CRIB FREZENBERG/ YN YSTOD AIL FRWYDR YPRES./

YN YSTOD Y FRWYDR HON (LLE DEFNYDDIODD Y FYDDIN ALMENIG NWY GWENWYNIG AR Y FFRYNT AM Y TRO CYNTAF)/ FE DDALIODD TAIR BATALIWN CATRAWD SIR FYNWY Y LLINELL FLAEN./ FE WNAETH SAFIAD GWROL Y GATRAWD/ MEWN AMGYLCHIADAU ANODD TU HWNT  HELPU DIOGELU DINAS YPRES/ RHAG SYRTHIO I DDWYLO’R GELYN A/ RHWYSTRWYD Y FYDDIN ALMAENIG RHAG FEDDIANNU’R PORTHLADDOEDD HOLL BWYSIG.

PARHAODD AIL FRWYDR YPRES/ O’R 22 EBRILL I 25 MAI 1915 AC O GANLYNIAD I’R YMLADD BU FARW/ 526 O DDYNION CATRAWD SIR FYNWY AC ANAFWYD 799/ COLLWYD MWY NAG 80 DYN O CASNEWYDD YN NIWRNOD CYNTAF FRWYDR CRIB FREZENBERG YN UNIG.

Look Up, And Swear By The Green Of The Spring/ That You’ll Never Forget” – SIGFRIED SASSOON, 1919

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Yn gynharach ar yr un diwrnod, dadorchuddwyd cerflunwaith pren newydd wrth ymyl yr hen Drill Hall ar Stow Hill, lle cafodd y dynion hyn ei recriwtio. Mae’n darlunio’r olygfa a baentiodd Fred Roe o Capten Harold Thorne Edwards a’i ddynion yn sefyll yn erbyn ymosodiad yr Almaenwyr.

 

Meg Ryder Ebrill 4th, 2016

Posted In: memorials

Tags: Monmouthshire Regiment/ Catrawd Sir Fynwy, Newport/Casnewydd