Cofeb Rhyfel y Castle Steel Works, Tŷ-Du, Gwent
Cynhyrchodd nifer o gwmnïau gofebau i’w gweithwyr a laddwyd yn y Rhyfel Mawr, a cheir nifer o enghreifftiau o Gymru ymhlith y rhai sydd wedi goroesi, gan gynnwys cwmnïau rheilffyrdd a chyflogwyr yn y diwydiannau trwm.
Un o’r cwmnïau diwydiannol mwyaf yng Nghymru ym mlynyddoedd cynnar yr ugeinfed ganrif oedd Guest, Keen & Nettlefolds Ltd. Roedd gan y cwmni weithiau dur, glofeydd a ffatrïoedd pe
iriannol, gan fwyaf yn ne dwyrain Cymru. Crëwyd y cwmni yn 1902 pan unodd nifer o gwmnïau llai, gan gynnwys Nettlefolds Ltd, cwmni a nifer o ffatrïoedd yn Birmingham a oedd yn gyfrifol am gynhyrchu’r rhan fwyaf o sgriwiau pren y Deyrnas Unedig. Cynhyrchwyd y dur a ddefnyddiwyd gan ffatrïoedd Nettlefolds yn y Castle Steel Works, ei safle yn Nhŷ-Du (Rogerstone), ychydig i’r gogledd-orllewin o Gasnewydd.
Agorodd y Castle Steel Works yn 1888, yr olynydd i weithle o’r un en
w yn Hadley ger Wellington, Sir Amwythig, pan newidiodd Nettlefolds o’r defnydd o haearn gyr i ddur ar gyfer cynhyrchu eu sgriwiau pren. Fe symudodd nifer o’r gweithwyr o’r Castle Works gwreiddiol i Dde Cymru, gyda’u teuluoedd. Cafodd y dynion hyn (a adnabuwyd fel ‘Shroppies’) nifer o’r swyddi oedd yn gofyn am fwyaf o sgiliau, ac fe ddaethant yn gymuned nodedig yn ardal Tŷ-Du.
Llun o’r gweithfeydd yn 1902
Pan yn Weinidog Arfau yn gynnar yn y Rhyfel Mawr, fe ddwedodd Lloyd George fod Prydain yn ymladd ‘rhyfel o ddur’, gan fod y cyflenwad o ddur mor allweddol i’r ymgyrch filwrol. O fis Tachwedd 1915 ymlaen fe ddaeth y rhan fwyaf o weithiau dur Prydain o dan reolaeth y Llywodraeth, gan gynnwys y Castle Works. Ym mlynyddoedd cynnar y Rhyfel fe cwynodd y gweithiau dur am brinder o weithwyr oherwydd bod cymaint wedi gwirfoddoli. Wedi i’r diwydiant ddod o dan reolaeth y Llywodraeth gan amlaf fe ataliwyd y dynion rhag gwirfoddoli; ond wedi i orfodaeth filwrol gael ei chyflwyno yn 1916 fe gafodd nifer o weithwyr heb sgiliau yn y diwydiannau angenrheidiol eu dewis ar gyfer gwasanaeth milwrol (y ‘comb-out’).
Gwelir nifer o gyfenwau o du-allan i Gymru ar gofeb y Castle Steel Works ac mae’n debyg bod nifer ohonynt yn ddisgynyddion i’r ‘Shroppies’. Fodd bynnag, fe welwyd llawer o fudo i Sir Fynwy ddiwydiannol o Swydd Henffordd a’r siroe
dd cyfagos ar ddiwedd y 19eg ganrif a dechrau’r 20fed, felly nid yw’n sicr bod pob un o’r cyfenwau ‘Seisnig’ yn dod o Sir Amwythig.
Fe gomisiynodd GKN nifer o blaciau efydd tebyg ar gyfer eu gweithloedd eraill. Tra bod y geiriau (“In ever grateful recognition of the splendid patriotism and heroic self sacrifice of the following employees of Guest, Keen & Nettlefolds, Ltd.”, ac yna enw’r gweithle) yn gyson ymhob achos sydd wedi goroesi, roedd amrywiaeth yng nghynllun y placiau. Yn enwedig, roedd amrywiaeth yng nghynllun yr ochr a sut y dosrannwyd y testun a’r rhestr o enwau (yn aml fe rannwyd y rhestr yn ddwy). Mae’n debyg bod ymgais bwriadol i gael amrywiaethau bychain, tra bod y prif elfennau yn gyson ar draws y cwmni. Ym mhob achos fe restrwyd y meirw yn nhrefn y wyddor, gan roi’r cyfenw a blaenlythrennau.
Nid oes manylion ar y plac am ba ffowndri a’i gynhyrchodd. Roedd gan GKN nifer o weithloedd a oedd â’r gallu i gynhyrchu rhywbeth o’r safon hon, ac mae’n bosibl bod pob un o’r cofebau wedi’i chynllunio a’i chastio oddi fewn i’r cwmni. Ar y llaw arall, mae’n bosibl eu bod wedi eu cynhyrchu gan ffowndri a oedd yn arbenigo yn y math hwn o waith.
Wrth edrych ar beth ddigwyddodd yn safleoedd eraill GKN mae’n debyg bod plac y Castle Works wedi ei osod yn swyddfeydd y gwaith dur. Yn 1938 fe symudodd y Castle Works am yr eildro, y tro hwn i Gaerdydd, ac fe symudodd y plac o Dŷ-Du, ynghyd â nifer o’r gweithwyr. Pan ddaeth y gweithle yng Nghaerdydd o dan reolaeth newydd yn 1981 fe ddymchwelwyd y swyddfeydd ac fe gafodd y plac ei roi yn y domen sgrap. Fodd bynnag fe’i achubwyd gan unigolyn ac yn 2015 fe’i roddwyd i Amgueddfa Cymru – National Museum Wales gan yr unigolyn a’r cwmni sydd bellach yn berchen ar y Castle Works yng Nghaerdydd.
Robert Protheroe Jones
Prif Guradur – Diwydiant
Adran Hanes ac Archaeoleg
Amgueddfa Cymru – National Museum Wales
Lluniau o’r gofeb cyn ac ar ôl gwaith cadwriaeth. Diolch i Amgueddfa Cymru – National Museum Wales am y lluniau
g.h.matthews Mawrth 14th, 2016
Posted In: memorials, workplaces / gweithleoedd